Sempre Xonxa: o primeiro grande filme galego

Que queda dun lugar cando a xente marcha, cando o tempo borra as pegadas nas corredoiras? Ás veces, só quedan as historias, susurradas polo vento entre as pedras vellas. Sempre Xonxa é unha desas historias, un fío de memoria que Chano Piñeiro teceu con delicadeza para falar dunha Galicia que se esvaía, marcada pola emigración e polo paso inexorable das estacións. Non é un filme de grandes acontecementos, senón de sentimentos que perduran, de amores silenciosos e ausencias que pesan coma a néboa nos vales. É unha ollada ao corazón dunha aldea, aos lazos que unen e separan a Xonxa, Pancho e Birutas, mentres a vida segue o seu curso, tan fermosa como implacable. Un convite a escoitar o latexo dun tempo e dunha terra.

Sinopse de Sempre Xonxa

Ambientada nunha aldea illada da Galicia interior ao longo de varias décadas, dende os anos 40 ata os 80, Sempre Xonxa narra a vida de tres amigos inseparables dende a infancia: Xonxa, a rapaza que lle dá título á película, e os seus dous compañeiros de xogos, Pancho e Birutas. Medran xuntos nunha contorna rural marcada polos ciclos da natureza e as tradicións, pero tamén pola sombra constante da emigración que ameaza con desmembrar a comunidade. Co paso do tempo, a amizade infantil transfórmase. Tanto Pancho como Birutas namóranse de Xonxa, xerando unha tensión silenciosa entre eles. As súas vidas toman camiños diferentes: un vese forzado a emigrar en busca dun futuro mellor, mentres o outro permanece na aldea, aferrado á terra e ao seu amor non correspondido. Xonxa convértese no símbolo da terra que se deixa atrás e á que sempre se desexa volver, o eixo sobre o que xiran as esperanzas, os recordos e as nostalxias dos dous homes. A película segue as súas vidas paralelas e diverxentes, explorando o impacto do tempo, da distancia e das decisións tomadas nos seus vínculos e nos seus destinos.

A contraluz: cousas que igual non sabías de Sempre Xonxa

• Aínda que «Continental» (Xavier Villaverde) estreouse uns meses antes, Sempre Xonxa ten a distinción de ser a primeira longametraxe rodada integramente en lingua galega, un fito crucial para o audiovisual do país.
• O filme foi un proxecto moi persoal e longamente acariñado polo seu director, Chano Piñeiro, figura clave do cinema galego, que loitou contra vento e marea para levalo adiante.
• A película enfrontou numerosas dificultades de financiamento, resoltas en parte grazas a subscricións populares e un espírito case de produción comunitaria, reflectindo as carencias da industria naquel momento.
• Máis aló do seu valor cinematográfico, Sempre Xonxa converteuse nun símbolo da identidade cultural galega, reflectindo temas como a emigración, o rural e a saudade con gran sensibilidade.
•  Gran parte da rodaxe tivo lugar na aldea de Santoalla do Monte (Petín, Ourense), cuxa paisaxe e arquitectura tradicional achegan unha enorme autenticidade ao filme.
• A banda sonora, composta por Emilio Cao, é outro elemento fundamental, envolvendo a historia nunha atmosfera melancólica e evocadora que subliña o ton lírico da película.

Cámara e acción

Nesta viaxe á memoria sentimental que propón Sempre Xonxa, quen mellor que Suso Álvarez para acompañarnos? A súa voz serena e a súa mirada, sempre atenta á beleza que se agocha nos detalles e nas emocións contidas, axúdanos a descifrar a pegada que deixa este filme esencial do noso cinema.

Suso, Sempre Xonxa é un filme que parece quedar flotando na memoria. Cal foi a túa primeira conexión con el, esa sensación inicial que che deixou?

Foi como abrir unha vella caixa de fotografías. Unha sensación de tenrura e melancolía profunda. Non é unha película que berre, senón que susurra historias de vida, de ausencias, de tempo que pasa deixando a súa marca invisible. Sentín unha conexión inmediata con esa Galicia íntima, co silencio dos personaxes, co peso da paisaxe.

O filme é fillo do seu tempo e reflicte moi ben o drama da emigración. Como cres que aborda este tema tan central na nosa historia recente?

Faino sen dramatismos esaxerados, dende a vivencia cotiá. Mostra a emigración non só como unha necesidade económica, senón como unha fractura vital, unha ferida que separa corpos pero non sempre memorias. Ves a ilusión da partida, a dureza da distancia e a difícil volta. É un retrato moi humano e respectuoso desa experiencia compartida por tantas familias.

A narración abrangue varias décadas. Como percibes o uso do tempo na película, esa forma de contar a vida a través das estacións e dos anos?

O tempo é case un personaxe máis. Flúe como un río, ás veces manso, ás veces arrastrando todo. Gústame como Piñeiro marca ese paso do tempo nos pequenos detalles: as engurras nos rostros, as árbores que medran, as casas que envellecen… Non necesita grandes elipses, sentes o peso dos anos na propia atmosfera do filme, nun ritmo pausado e natural.

A aldea e a paisaxe teñen unha presenza moi forte. É un retrato idealizado do rural ou cres que captura tamén a súa dureza?

Creo que hai ambas cousas. Hai unha beleza innegable na paisaxe, unha conexión profunda coa terra que se transmite con moito lirismo. Pero non oculta a dureza: o traballo, o illamento, a pobreza que empurra á xente a marchar. É unha ollada honesta, que recoñece tanto a luz como a sombra do mundo rural.

O triángulo amoroso entre Xonxa, Pancho e Birutas é o fío condutor. Como o valoras dende o punto de vista humano e emocional?

É un triángulo de afectos silenciosos, máis de esperas e renuncias que de paixóns desbordadas. Hai unha tenrura inmensa nesa amizade infantil que se transforma en amor non sempre correspondido. Conmove ver como eses sentimentos perduran a pesar da distancia e do tempo, como fíos invisibles que os manteñen unidos.

Hai algunha imaxe ou secuencia que se che quedara especialmente gravada pola súa forza poética ou emocional?

Moitas. As imaxes dos nenos xogando, cheas de inocencia. A despedida na estación, coa súa carga de incerteza. Pero quizais, sobre todo, as miradas. As miradas de Xonxa, que conteñen a paisaxe e a espera. As miradas entre os amigos, onde se le o non dito. Piñeiro era un mestre neses silencios que falan.

Fálase moito da saudade no filme. Onde a atopas ti de maneira máis palpable?

Está en todo. Na luz melancólica do solpor sobre a aldea, na música de Emilio Cao, na distancia que impón a emigración, na memoria dos que xa non están, no propio sentimento de pertenza a un lugar que cambia e quizais desaparece. É unha saudade serena, non desgarrada, que impregna toda a película como unha chuvia fina.

Para rematar, que significa Sempre Xonxa para o cinema galego e que legado cres que deixou?

É unha pedra fundacional. Demostrou que se podía facer cinema de calidade en galego, falando do noso, cunha linguaxe universal. Abriu camiño e deixou unha pegada de sensibilidade e compromiso coa nosa cultura que aínda hoxe inspira. É máis que unha película, é parte da nosa memoria sentimental colectiva.

Grazas, Suso, por compartir esta viaxe chea de matices e emocións contidas. As túas palabras axúdannos a sentir aínda máis preto o corazón desta película que, como a memoria, sempre permanece.

Derradeiro plano

Sempre Xonxa é desas películas que medran no recordo, como as árbores que viron pasar a vida de Xonxa, Pancho e Birutas. Non busca respostas, senón que nos deixa flotando nunha atmosfera de saudade e tenrura, preguntándonos polas vidas que puideron ser, polos camiños elixidos e os que quedaron atrás. É un canto á terra, ao tempo que nos transforma, e aos fíos invisibles do afecto que nin a distancia nin os anos poden romper por completo. Unha pequena xoia do noso cinema que nos lembra de onde vimos e das historias que nos conforman, silenciosamente, como a chuvia sobre a lousa.

Grazas por acompañarnos nunha nova reflexión baixo a brétema. Seguiremos buscando películas que acenden preguntas.