Doctor Zhivago: amor e revolución no gran cine épico

 

Hai melodías que son refuxios. Unhas poucas notas abonda para evocar paisaxes nevadas varridas polo vento, amores imposibles que florecen entre as fendas da historia, e a loita silenciosa dun individuo por manter a súa alma intacta mentres o mundo que coñecía se esboroa. «Lara’s Theme» é unha desas melodías, e Doctor Zhivago, a película que a inmortalizou, é moito máis que un fresco histórico sobre a Revolución Rusa. É un espazo onde a poesía se enfronta á barbarie, onde a fraxilidade dos sentimentos persoais choca coa forza imparable dos grandes acontecementos. David Lean non só filmou unha novela; pintou un lenzo inmenso cheo de paixón, perda e unha beleza melancólica que se nega a desaparecer, coma as flores xeadas no inverno.

Sinopse de Doctor Zhivago

A historia comeza na Rusia tsarista de principios do século XX e esténdese ata os anos posteriores á Guerra Civil, seguindo a vida de Yuri Andréyevich Zhivago. Orfo de neno, é criado por parentes da alta burguesía e convértese nun respectado médico e sensible poeta. Casa con Tonya Gromeko, a súa amiga da infancia, coa que forma unha familia aparentemente estable. Porén, os ventos da historia comezan a soprar con forza co estalido da Primeira Guerra Mundial e, sobre todo, coa Revolución Bolxevique de 1917 e a posterior guerra civil.

Neste contexto convulso, a vida de Zhivago crúzase repetidamente coa de Lara Antipova, unha moza enigmática e forte, casada co revolucionario idealista Pasha Antipov, quen máis tarde se converterá no temido comandante bolxevique Strelnikov. Entre Yuri e Lara xorde unha atracción profunda e inevitable, un amor apaixonado que se converte nun refuxio fronte á brutalidade e o caos que os rodea, pero que tamén os coloca nunha encrucillada moral e vital. A película narra a odisea de Zhivago a través destes tempos turbulentos, a súa loita por sobrevivir sen renunciar á súa esencia como médico e poeta, e o seu amor dividido entre a lealdade a Tonya e a paixón irrefreable por Lara, mentres a historia segue o seu curso devastador.

A contraluz: cousas que igual non sabías de Doctor Zhivago

• Un Nobel controvertido e unha novela prohibida: A novela de Boris Pasternak na que se basea o filme estivo prohibida na Unión Soviética ata 1988. Pasternak foi galardoado co Premio Nobel de Literatura en 1958, pero viuse obrigado a rexeitalo polas fortes presións do réxime soviético, que consideraba a obra antisoviética e unha difamación da Revolución.
• A pesar da ambientación rusa, a maior parte da película rodouse en España. O director David Lean e o seu equipo recrearon meticulosamente as paisaxes nevadas e as rúas de Moscova en localizacións próximas a Madrid (onde se construíu unha réplica do Kremlin), Soria ou Granada, usando mármore pulverizado, cera e outros trucos para simular a neve baixo o sol español.
• Inicialmente, Omar Sharif fixo probas para o papel do revolucionario Pasha Antipov. Foi David Lean quen, impresionado pola súa presenza e ollada, decidiu darlle o papel protagonista de Yuri Zhivago, lanzando definitivamente a súa carreira internacional tras o éxito de «Lawrence de Arabia», tamén de Lean.
• Maurice Jarre compuxo a inesquecible banda sonora, pero a primeira versión de «Lara’s Theme» non convenceu a Lean, que a atopou demasiado alegre. Pediulle a Jarre algo máis sinxelo, melancólico e que evocase a inmensidade de Rusia. O compositor volveu cunha variación máis lenta e sentida, que se convertería nun éxito mundial e nun dos temas máis recoñecibles da historia do cine, usando a balalaika para darlle ese toque ruso característico.
• Conseguir o aspecto invernal ruso en pleno verán español foi un reto técnico considerable. Ademais da falsa neve, usáronse decorados refrixerados e os actores tiveron que soportar pesadas roupas de abrigo baixo altas temperaturas, mentres se lles aplicaba vapor frío preto da boca para simular o alento xeado nas escenas pertinentes.
• Aínda que hoxe é considerado un clásico indiscutible, no seu momento a crítica estivo bastante dividida. Algúns acusárona de simplificar excesivamente a complexa novela de Pasternak e de ser demasiado longa e sentimental. Non obstante, foi un éxito rotundo e inmediato de público, converténdose nun dos filmes máis taquilleros da historia (axustando a inflación).

Cámara e accion!

Para afondar na beleza tráxica e na poesía que latexa en Doctor Zhivago, conversamos hoxe con Suso Álvarez. A súa ollada, sempre atenta aos matices emocionais e á forza das imaxes, axúdanos a descifrar as capas deste clásico imperecedoiro.

 Suso, que che provocou Doctor Zhivago a primeira vez que a viches? Foi a grandeza do espectáculo, a forza do romance, ou esa melancolía que parece impregnar toda a historia?

Creo que foi unha mestura de todo iso, pero sobre todo unha fonda conmoción. Sentín a inmensidade da historia, claro, pero o que me tocou de verdade foi a fraxilidade dos personaxes no medio dese vendaval. É coma ver unha flor delicada intentando sobrevivir nunha tormenta de neve. E esa melancolía, si, unha tristura fermosa que se che queda dentro.

 A película contrapón constantemente a vida íntima de Zhivago coa brutalidade da Revolución. Cres que Lean consegue equilibrar a épica histórica co drama persoal? Onde pon o foco realmente?

Penso que o corazón da película está nos personaxes, na súa loita interior. A historia é o escenario, grandioso e terrible, pero o que importa é como Yuri, Lara ou Tonya intentan amar, sobrevivir e manter a súa humanidade nese contexto. Lean usa a épica para resaltar a intimidade, para facernos sentir o valor do pequeno, do persoal, cando todo o demais se derruba.

 Zhivago é médico, pero sobre todo poeta. Que papel cres que xoga a poesía, a arte, como refuxio ou forma de resistencia espiritual na película?

É fundamental. A poesía é a alma de Zhivago, a súa maneira de procesar o mundo, de atopar beleza no caos, de deixar constancia do que sente. Nun tempo de consignas e violencia, escribir convértese nun acto de resistencia íntima, nunha forma de preservar a sensibilidade e a verdade persoal. É a súa luz interior, aquilo que o mantén conectado consigo mesmo.

Visualmente, a película é abraiante. Dende as paisaxes nevadas ata os interiores cálidos. Que destacarías do estilo de Lean para contar esta historia? Como usa a imaxe para transmitir emoción?

Lean era un pintor de pantallas. Cada encadre está coidado ao detalle, cunha composición maxistral. Usa a inmensidade das paisaxes nevadas para subliñar a soidade ou a pequenez do individuo, pero tamén sabe achegarse aos rostros, ás miradas, para capturar a emoción contida. Penso na fiestra xeada do refuxio de Varykino, con esas flores de xistra debuxadas polo frío… é pura poesía visual, a beleza fráxil que se abre paso no inverno máis cru.

Lara Antipova é unha figura central, a musa de Zhivago. Como a percibes? É só un ideal romántico ou unha muller complexa marcada pola traxedia e a supervivencia?

Para min é moito máis que unha musa idealizada. É unha supervivente, unha muller forte, pragmática, marcada polas circunstancias difíciles desde moi nova, chea de contradicións e dunha dignidade fonda. Ten unha beleza case etérea, si, pero tamén unha tristura e unha capacidade de resistencia admirables. É o símbolo dese amor que é á vez refuxio e perigo, luz e sombra na vida de Zhivago.

Hai algunha escena ou imaxe que leves especialmente gravada, que resuma dalgún xeito o espírito da película para ti?
Quizais a chegada á casa de xeo de Varykino, ese lugar illado e xeado que se converte nun niño de amor e poesía fóra do tempo e da historia. Ou as imaxes do tren ateigado atravesando a estepa rusa, que reflicten a dureza da guerra e a perda. Pero sobre todo, lémbrome das miradas silenciosas entre Yuri e Lara, cargadas de todo o que non se pode dicir con palabras pero que o corazón entende.

É unha película profundamente melancólica. De onde cres que nace esa tristura case constante e que efecto busca no espectador?
Nace da perda, sen dúbida. Da perda do amor imposible, da perda da inocencia, dun mundo que desaparece baixo a violencia, da perda da propia identidade ás veces. É a tristura do inevitable, do tempo que pasa e arrastra os soños individuais. Creo que busca conmovernos, claro, pero tamén facernos valorar a beleza e o amor precisamente porque son fráxiles e efémeros, coma cristais de xeo.

Que queda de Doctor Zhivago cando se apagan as luces? Cal cres que é a súa pegada máis duradeira?
Queda a sensación dunha beleza inmensa e triste. Queda a música, que é case un personaxe máis, un eco da memoria. E queda, sobre todo, a defensa do individuo fronte á masa anónima, a reivindicación da poesía, do amor e da sensibilidade como as últimas trincheiras da humanidade. Lémbranos que, mesmo nos tempos máis escuros, a chama humana pode seguir ardendo, aínda que sexa en silencio.

Grazas, Suso, por compartir unha vez máis a túa sensibilidade e as túas palabras, que nos axudan a sentir máis de preto a alma desta película inesquecible e a súa perdurable resonancia.

Derradeiro plano

Hai historias que, coma paisaxes nevadas baixo a lúa, teñen unha beleza silenciosa e perdurable. Doctor Zhivago é unha delas. Un relato sobre como o fío dourado do amor e a poesía pode tecerse mesmo nos tempos máis grises e convulsos, como un testemuño da indomable natureza humana. Quizais a súa maior lección sexa esa: a capacidade para atopar a luz nos ollos do outro, para escribir un verso nun recuncho xeado do mundo, é a verdadeira revolución que ningunha historia, por grande e terrible que sexa, pode esmagar por completo. Unha melodía que segue soando na memoria, moito despois de que a neve cubra as pegadas.
Grazas por acompañarnos en Reflexións baixo a Brétema. Seguiremos buscando películas que acenden preguntas.