Toto: rock de laboratorio con alma de músico de sesión

Houbo un tempo, alá polos dourados (e permanentados) anos 80, en que a perfección técnica no rock era case sospeitosa. A crítica, criada nos dogmas da autenticidade blues e a furia punk, miraba con desconfianza a eses tipos que tocaban demasiado ben, cuxos discos soaban impecables, case cirúrxicos. E Toto eran os campións desa liga. Unha superbanda formada por algúns dos músicos de sesión máis cotizados de Los Ángeles, capaces de tocar calquera estilo cunha solvencia insultante. O resultado? Éxitos masivos como Rosanna, Hold the Line ou esa peza omnipresente e estrañamente adictiva chamada Africa. Pero tamén o sambenito de seren «rock corporativo», «sen alma». Foron os Steely Dan do AOR? Ou simplemente unha banda incomprendida de virtuosos que só querían facer a súa música? Desmontar o seu ADN é asomarse á sala de máquinas da música popular americana das últimas décadas.

Os mercenarios do estudio que montaron a súa propia banda

Para entender a Toto hai que viaxar á escena musical de Los Ángeles a mediados dos anos 70. Aquilo era un fervedoiro de estudios de gravación onde se cociñaban os éxitos que soaban en todo o mundo. E no corazón desa industria estaban eles: Steve Lukather (guitarra), David Paich (teclados), Jeff Porcaro (batería), Steve Porcaro (teclados), David Hungate (baixo)… Músicos insultantemente novos pero cun currículo que asustaba. Tocaran nos discos de Steely Dan, Boz Scaggs, Michael Jackson, Aretha Franklin, Elton John… a lista é interminable. Eran a elite, os «soldados de fortuna» do estudio. Moitos deles, ademais, viñan con pedigrí: os irmáns Porcaro eran fillos do percusionista Joe Porcaro, e David Paich, do reputado arranxador Marty Paich.

Fartos de seren «só» os músicos detrás das estrelas, decidiron formar a súa propia banda. Un vehículo para dar renda solta ás súas propias composicións, que a miúdo eran demasiado complexas ou eclécticas para os artistas aos que acompañaban. Así naceu Toto, en plena era dourada do AOR (Album Oriented Rock), pero coa ambición de ir máis aló das fórmulas do rock de estadio. Querían fusionar rock, pop, funk, soul, jazz… todo o que escoitaran e tocaran, pero co seu propio selo e un nivel de execución impecable. E conseguírono, para abraio de moitos e carraxe dalgúns.

O mapa xenético: enciclopedia musical nunha soa banda

Analizar as influencias de Toto é complexo, porque máis que influencias externas, eran coñecementos internalizados a través de miles de horas de estudio gravando con outros. O seu ADN é un crisol onde se funden décadas de música popular americana e británica, pasada polo filtro do seu virtuosismo e a súa mentalidade de arranxadores.

Comecemos pola comparación máis evidente, case unha irmandade musical. Unha banda coa que compartiron músicos, filosofía de produción e unha concepción harmónica e lírica moi por riba da media do rock. Falamos, por suposto, dos mestres do cinismo jazz-rock.

A sombra alongada (e harmonicamente complexa) de Steely Dan

A conexión entre Toto e Steely Dan é profunda. Jeff Porcaro e David Paich, entre outros futuros membros de Toto, foron músicos clave en álbums míticos de Steely Dan como Katy Lied ou Pretzel Logic. De Becker e Fagen herdaron o gusto pola sofisticación harmónica tomada do jazz, os arranxos meticulosos, as letras intelixentes (aínda que Toto eran menos crípticos e cínicos) e, sobre todo, esa busca obsesiva da perfección sonora no estudio. Escoitar un disco de Toto é, en certo modo, escoitar a versión AOR, máis musculosa e directa, desa mesma filosofía de excelencia musical.

Pero a ambición de Toto non se limitaba á sofisticación pop. Nos seus membros latexaba tamén un interese polas estruturas complexas, as texturas sonoras elaboradas e o virtuosismo instrumental propio doutro xénero que vivira a súa época dourada pouco antes.

O espírito progresivo: virtuosismo e arranxos intrincados

Aínda que non se lles adoita encadrar no rock progresivo, a influencia está aí. Bandas como Yes, Genesis ou mesmo Gentle Giant deixaron a súa pegada no gusto de Toto polos arranxos elaborados, os cambios de ritmo, as texturas de teclado atmosféricas (cortesía de Paich e Steve Porcaro) e os momentos de lucimento instrumental. Non atoparemos aquí suites de 20 minutos, pero si unha complexidade musical e unha ambición na escritura que claramente bebe dese espírito progresivo de ir máis aló da estrutura estándar verso-refrán-verso.

Non obstante, Toto non eran só cerebros e técnica; tiñan sangue quente nas veas musicais. Un dos seus piares fundamentais, especialmente grazas ao seu batería lendario, era un profundo dominio dos ritmos sincopados e bailables que definiron a música negra dos 70.

A escola do groove: funk, R&B, soul e o legado de Jeff Porcaro

O corazón rítmico de Toto bombeaba funk e R&B. Jeff Porcaro (finado en 1992) non era só un batería tecnicamente perfecto; era un mestre do *groove*. O seu estilo estaba profundamente arraigado na escoita (e na gravación con) xigantes como Earth, Wind & Fire (cos seus arranxos de vento e harmonías vocais), Sly & the Family Stone (pola súa fusión de rock e funk), Tower of Power (pola precisión da sección rítmica) ou Stevie Wonder (pola súa sofisticación harmónica e rítmica). Ese dominio do *shuffle*, do *backbeat* preciso, do ritmo sincopado é esencial no son de Toto e contrarresta a posible frialdade da súa perfección técnica.

A formación musical dos membros de Toto, moitos deles con estudos formais e unha bagaxe que transcendía o rock, tamén lles permitía incorporar elementos de xéneros onde a improvisación e a complexidade harmónica eran a norma.

Liberdade e improvisación: a conexión co jazz e a fusión

A conexión co jazz e a fusión era inevitable para músicos deste calibre nos anos 70. Bandas como Weather Report, Return to Forever ou a Mahavishnu Orchestra estaban a expandir os límites do virtuosismo e a improvisación. Esa influencia nótase especialmente en Steve Lukather, un guitarrista capaz de moverse con soltura entre o rock máis potente e solos cheos de fraseo jazzístico e harmonías complexas. Toto sabía incorporar eses momentos de virtuosismo e liberdade improvisatoria dentro das súas cancións pop-rock.

A pesar de toda esta sofisticación e eclecticismo, non podemos esquecer que Toto operaba principalmente no terreo do rock. As guitarras eléctricas, os refráns potentes e a enerxía propia do xénero eran parte fundamental da súa identidade.

As raíces rockeiras: de Zeppelin aos Beatles pasando polo AOR

Por suposto, Toto eran tamén unha banda de rock. Steve Lukather citou a Jimi Hendrix e Jimmy Page (Led Zeppelin) como grandes influencias na súa forma de tocar a guitarra. A enerxía do hard rock e a sensibilidade melódica do AOR de bandas como Boston (co seu son de guitarras en capas) ou Journey estaban presentes no seu son. E, como case calquera músico da súa xeración, a influencia dos Beatles na escritura de cancións, nas melodías e nas harmonías vocais é innegable. Sabían como construír un bo refrán rockeiro.

Finalmente, hai unha influencia quizais menos evidente pero que podería explicar a grandiosidade e o coidado polos detalles nos seus arranxos, especialmente nos teclados: a conexión co mundo das bandas sonoras.

O toque cinematográfico: arranxos orquestrais e paisaxes sonoras

O pai de David Paich, Marty Paich, foi un reputado compositor e arranxador para cine e televisión, ademais de traballar con artistas como Ray Charles ou Frank Sinatra. É probable que esta formación familiar influíse na forma en que David Paich concibía os arranxos de teclado, a miúdo creando texturas case orquestrais, paisaxes sonoras evocadoras que lle daban ás cancións de Toto un toque cinematográfico. Non é casualidade que a propia banda acabase compoñendo a banda sonora da película Dune de David Lynch en 1984.

Anatomía de tres xoias de enxeñería musical

Como soa todo isto cando se mestura na cocteleira de Toto? Analicemos tres exemplos que mostran a súa mestría para combinar virtuosismo, eclecticismo e gancho comercial.

Comecemos polo principio, polo single que os puxo no mapa. Unha descarga de enerxía que xa deixaba claro que non eran unha banda calquera, combinando a forza do rock coa precisión do estudio.

Hold the Line (o DNI: rock, piano e un refrán para non soltar)

O single debut do seu primeiro álbum homónimo (1978). Unha carta de presentación inmellorable. Comeza cun riff de piano inconfundible, sincopado e potente, ao que se une unha guitarra rockeira e a voz enerxética de Bobby Kimball. A canción ten un pulso case de boogie rock, pero cunha produción puída e uns arranxos impecables. O refrán é simple, directo e tremendamente efectivo («Hold the line, love isn’t always on time»). Lukather contribúe cun solo melódico e potente. É AOR de manual, si, pero executado cunha precisión e unha forza que xa anunciaban o que estaba por vir. Demostra que sabían rockear, e facelo con clase.

Agora saltemos ao seu momento de maior éxito comercial, a canción que transcendeu estilos e xeracións, converténdose nun fenómeno cultural que aínda perdura. Unha peza aparentemente sinxela pero chea de detalles exóticos e maxia de estudio.

Africa (o himno improbable que conquistou o mundo)

Do multi-premiado álbum Toto IV (1982). Quen non cantou (ou intentou cantar) ese refrán evocador? Africa é un exemplo perfecto da alquimia de Toto. A base rítmica é sutilmente complexa, cun aire polirrítmico. En canto a instrumentación, é única para unha canción pop da época: os sons de kalimba e marimba (recreados con sintetizadores Yamaha CS-80 por Paich e Steve Porcaro) danlle unha cor especial. A letra, escrita por Paich, é case onírica, unha visión idealizada e algo inxenua de África. A produción é atmosférica, creando unha paisaxe sonora envolvente. É pop si, pero pop intelixente, sofisticado e cheo de matices. Unha desas cancións que parecen sinxelas ata que intentas analizalas (ou tocalas).

Pero se hai unha canción que encapsula a esencia de Toto –a fusión de estilos, o virtuosismo individual e colectivo, a capacidade para crear algo complexo e á vez irresistible– é probablemente esta outra xoia do mesmo álbum.

Rosanna (un tratado de como tocar (case) todo nunha canción pop)

Tamén de Toto IV. Gañadora dun Grammy á Gravación do Ano, e con razón. Rosanna é unha clase maxistral de arranxo e execución musical dentro dun formato pop-rock. Ten múltiples seccións, cambios de tonalidade, unha harmonía sofisticada… O ritmo creado por Jeff Porcaro, coñecido como o «Rosanna shuffle» (inspirado en Bernard Purdie e John Bonham), é un dos máis estudados e admirados da historia da batería. A canción inclúe solos brillantes de teclado (David Paich) e guitarra (Steve Lukather, simplemente incendiario). As harmonías vocais son complexas e perfectas. É Steely Dan encontrándose con Journey nunha jam session producida con precisión milimétrica. Pura excelencia musical ao servizo dunha gran canción.

Os herdeiros do son perfecto?: A difícil pegada de Toto

Cal é o legado de Toto? É unha pregunta complexa. A nivel de influencia estilística directa, quizais sexa menor que a doutras bandas da súa época. Non crearon un xénero novo nin romperon moldes de forma radical. Con todo, a súa influencia a nivel de musicalidade, técnica e produción é inmensa.

Foron (e son) unha referencia absoluta para miles de músicos en todo o mundo. Estableceron un estándar de calidade na execución instrumental e nos arranxos dentro do rock e o pop. Moitos productores aprenderon dos seus discos como conseguir un son puído, potente e detallado. Bandas posteriores de AOR, rock melódico e mesmo certos sectores do rock progresivo moderno teñen unha débeda co seu son e a súa forma de traballar. Pero quizais a súa maior influencia sexa máis subterránea: a de demostrar que o virtuosismo e a comercialidade non tiñan por que estar rifados.

Curiosidades do xene do estudio

O mundo de Toto está cheo de detalles que reflicten a súa orixe no olimpo dos músicos de sesión. O nome da banda ten varias lendas: uns din que vén do can de Dorothy no Mago de Oz; outros, que Jeff Porcaro o escribiu nunha cinta demo como identificación provisional e quedou; tamén se di que alude ao termo latino «in toto» (totalmente, abarcando todo), referíndose á súa capacidade para tocar calquera estilo. A discografía de Jeff Porcaro como músico de sesión antes e durante Toto é simplemente abraiante: tocou a batería en practicamente todo o Thriller de Michael Jackson (incluíndo Beat It e Human Nature), en discos de Steely Dan, Madonna, Elton John, Dire Straits… e centos máis. Steve Lukather non se queda atrás, sendo un dos guitarristas de sesión máis gravados da historia. E si, Toto gañaron nada menos que seis premios Grammy en 1983 polo álbum Toto IV, incluíndo Álbum do Ano e Gravación do Ano por Rosanna. Un recoñecemento da industria á súa excelencia.

Virtuosos, si, pero con cancións!

Si, eran virtuosos. Si, os seus discos soaban perfectos. E si, quizais iso molestase a quen buscaba no rock só furia e imperfección. Pero Toto eran moito máis que músicos superdotados. Eran compositores e arranxadores excepcionais, capaces de crear cancións memorables que fusionaban estilos con unha naturalidade asombrosa. Sabían escribir un refrán pop irresistible, un riff de rock potente, unha balada emotiva ou unha peza instrumental intrincada. Quizais fosen músicos de laboratorio, pero no seu laboratorio crearon algunhas das mellores (e máis exitosas) cancións da súa época. E iso, señores críticos, non o fai calquera. Chámese alma ou chámese oficio, o resultado segue soando impecable décadas despois.